استفتائات از مراجع درباره خمس
مقام معظم رهبرى
- آیا پولى که انسان براى پیشخرید چیزى مثلاً خودرو یا خانه پرداخت مىنماید و مابقى پول را به صورت اقساط تا زمان تحویل خودرو پرداخت مىکند، خمس دارد؟ یا فقط سود مشارکت (تخفیفى که مىدهند) خمس دارد؟
o اگر واقعاً خودرو را پیشخرید کرده و تمام پول آن را نقد پرداخته که خودرو را در وقت معین تحویل بگیرد و نیاز به خودرو هم دارد، خمس ندارد و سود مذکور هم اگر قبل از سال خمسى صرف در خرید ماشین شود، خمس ندارد و در غیر این صورت خمس دارد و اگر سر سال خمسى قابل دریافت باشد، باید همان وقت خمسش را بپردازد.
- اشخاصى که پول براى فرزندان پسانداز مىکنند و هدف آنها فرار از خمس نیست؛
الف. اگر فرزندان آنها بالغ نباشند چون پدر حق وکالت و اجازه دخل و تصرف دارد، آیا به این پول خمس تعلق مىگیرد یا خیر؟
ب. اگر به علت نیاز زندگى، از پول پسانداز فرزندان استفاده شود و مجدداً جایگزین شود، آیا به پول اولیه، خمس تعلق مىگیرد یا خیر؟
o اگر واقعاً به آنها هبه کنند و مناسب شأن هبهکننده باشد، خمس ندارد؛ ولى دخل و تصرف در آن منوط به رعایت مصلحت طفل است؛ امّا اگر هبه نشده است و صِرف اینکه پسانداز به نام آنهاست خمس دارد.
- اگر شوهرى براى نفقه زن مقدارى را معین نکند و بگوید هر چه مىخواهى خودت بردار! اگر زن بخشى از پول را به صورت کم کم برداشته و براى روز مبادا کنار بگذارد، آیا با فرا رسیدن سال خمسى، به آن خمس تعلق مىگیرد یا خیر؟
o اگر پولهایى را که زن برمىدارد، شوهر به عنوان نفقه واجب او مىدهد و یا به او مىبخشد، خمس ندارد و اگر زن را وکیل مىکند که از پولهاى موجود براى مخارج منزل بردارد و به اصطلاح، زن مسئول خرید منزل باشد، در این صورت مقدار اضافه آمده جزو اموال مرد بوده که با تحقق شرایط، پرداختن خمس آن بر عهده مرد مىباشد.
- با سلام، من دخترى 10 ساله هستم و شهریور سال 83 به سن تکلیف رسیدهام. از زمان بچگى تا کنون هرچه عیدى گرفتهام یا دیگران به من بخشیدهاند توسط پدر و مادرم در حساب بلندمدت پسانداز و مقدارى سود به آن تعلق گرفته است، حالا مىخواستم بدانم شهریور امسال که یک سال از سن تکلیف من مىگذرد چگونه باید خمس مالم را حساب کنم؟
o در فرض سؤال، پرداخت خمس سود حاصله، بنابر احتیاط پس از رسیدن به سن تکلیف بر شما واجب است. (1)
آیت اللّه العظمى سیستانى
- خرجهاى حج عمره؛ از ثبت نام و خرید وسایل ضرورى سفر آیا جزء خرج سال محاسبه مىشود یا خمس تعلق مىگیرد؟
o اگر همان سال مشرف شود، خمس ندارد.
- اگر پدر شخصى به او سرمایهاى به عنوان هدیه یا غیر آن بدهد، سر سال بر اصل سرمایه خمس تعلق مىگیرد یا بر سود آن؟
o به هر دو (سرمایه و سود) خمس تعلق مى گیرد؛ البته اگر سود صرف در مؤونه بشود خمس آن واجب نیست.
- اگر انسان با دوستى که مىدانیم خمس نمىدهد شراکت کند چه حکمى دارد؟
o اشکال ندارد.
- اگر پدر شوهر انسان خمس ندهد، حکم مالى که براى خانواده پسرش مىخرد چگونه است؟
o حلال است.
- از طرف دولت مقدارى پول به عنوان بیمه عمر میت به ورثه داده شده است. آیا پول خمس دارد؟
o خمس دارد.
- دو منزل دارم که در یکى زندگى مىکنیم و دیگرى در رهن است و یکى به نام خودم و دیگرى به نام همسرم مىباشد، آیا به خانهاى که در رهن است خمس تعلق مىگیرد یا نه؟
o خمس دارد.
- اقلامى مانند خانه، زمین زراعتى، قطعه زمینى براى خانه، ساختمان، ماشین و حیوانات آیا خمس دارند؟
o هر درآمدى که در هزینه سالانه زندگى صرف نشود، خمس دارد. (2)
آیت اللّه العظمى مکارم شیرازى
- آیا مالیات در نظام اسلامى (آن هم گاهى با درصد زیاد) جایگزین خمس و زکات مىشود؟ و در صورتى که جایگزین نمىشود، براى کسانى که خمس و زکات مىدهند، چارهاى اندیشیده شده تا مالیات کمترى (لا اقل به میزان خمس و زکاتِ پرداختى) بدهکار باشند؟ مخصوصاً با توجه به اینکه در صدر اداره مالیات و اخذ وجوهات، فقیه جامع الشرایط نظارت و حضور دارد؟
o مسئله مهم این است که مالیات نوعى هزینه کار اقتصادى است. یعنى کسى که فعالیت اقتصادى دارد، از جادّهها استفاده مىکند، از امنیت بهره مىگیرد، از رسانههاى جمعى کمک مىگیرد، و از دیگر امکانات بهرهمند مىگردد. اگر این امکانات نبود، کار اقتصادى ممکن نمىشد، یا بهره کمى داشت. بنابراین وظیفه دارد سهمى از هزینههاى کارهاى عمومى دولت، که در انجام امور اقتصادى او مؤثّر است را بپردازد، و این یک امر طبیعى است. حال اگر بعد از پرداختن مالیات، چیز اضافهاى براى او باقى نماند، خمس به او تعلّق نمىگیرد، و اگر اضافه بماند 80 درصد آن مال خود اوست، و 20 درصد دیگر که خمس است در حال حاضر عمدتاً صرف مسائل فرهنگ اسلامى، و حفظ عقاید و ارزشها مىگردد، که سود آن عائد مردم مىشود. چون اگر حوزهها نباشد، نسل آینده از اسلام دور و جدا مىگردد. بنابراین، اساساً نباید قلمرو مالیاتها را با وجوه شرعیه مخلوط کرد.
- آیا بر مالى که صاحبش شک دارد خمس آن را داده یا نه، خمس تعلّق مىگیرد؟
o احتیاط آن است که خمس آن را بپردازد.
- شخصى جنس معینى از سید نیازمندى طلبکار است، و مىخواهد مقدارى از طلبش را از بابت سهم ساداتى که بر ذمّهاش آمده، حساب کند. با توجه به اینکه بدهکار مذکور قدرت پرداخت هیچ مقدار از بدهیش را ندارد، به چه شکل عمل کند؟
o مىتواند بدهى او را از بابت سهم سادات قیمت کرده و حساب کند. (3)
آیت اللّه العظمى بهجت
- کسى که گاو شیرده دارد و آن را از درآمد سال خریده است، آیا به آن خمس تعلّق مىگیرد؟
o اگر مورد نیاز است، خمس ندارد.
- شخصى که وجوهات شرعى و مظالم عباد و کفارات در مالش هست و مىخواهد به حج برود، آیا مىتواند فقط مخارج حج را تخمیس کند و به حج برود و پس از مراجعت، خمس تمام اموال خود را بدهد، آیا حج او صحیح است؟
o ظاهراً مىتواند و حج او صحیح است و براى رفع اشکال در استطاعتش از ناحیه دَین به حاکم شرع مراجعه و مصالحه کرده و براى پرداخت آن مهلت بگیرد.
- فردى پولى را براى زیارت پسانداز مىکند، به طورى که بدون آن نمىتواند مشرف شود، آیا خمس به آن تعلّق مىگیرد؟
o مانند پسانداز براى جهیزیه است که خمس ندارد، هرچند سال هم بر آن بگذرد.
- زمینى است موروثى که به آن خمس تعلق گرفته و قبل از پرداخت خمس تقسیم شده است، الآن وظیفه چیست؟
o باید هر کسى خمس سهم الارث خود را بدهد.
- مالى که به ارث رسیده و خمس ندارد اگر ترقّى قیمت کند، چه موقع پرداخت خمس آن ترقّى واجب است؟
o در وقت رسیدن سال خمسى اگر مىتواند به آن دست پیدا کند واجب است وگرنه هر وقت فروخت، جزو درآمد همان است.
- میتى خمس بدهکار است و داراى وارث صغیر مىباشد، آیا باید خمس او پرداخت شود یا باید صبر کرد تا وارث او کبیر شود؟
o باید خمس او پرداخته شود و دَین بر وصیت وارث مقدّم است.
- شخصى از دنیا رفته و مقدارى خمس و زکات بدهکار است و ترکه او براى اداى هر دو کافى نیست، وظیفه چیست؟
o اگر عین مال متعلق زکات یا خمس باقى است، باید همان زکات یا خمس را بدهد و اگر عین آن مال از بین رفته، ترکه او بر آن زکات و خمس بالنّسبه توزیع مىشود.
- آیا خمس به دیهاى که به ولىّ یا شخص داده مىشود، تعلّق مىگیرد؟
o دیهاى که به وارث داده مىشود حکم ارث را دارد که خمس ندارد و دیه اطراف که به شخص داده مىشود، بنابر احتیاط واجب، زاید بر مؤونه، خمس دارد.
- پولى را که انسان براى جمع کردن سرمایه پسانداز مىکند و راه دیگرى براى جمع کردن آن ندارد، خمس دارد؟
o خمس ندارد.
- شخصى پولى را براى امر مورد نیاز - مانند مسکن - پسانداز مىکند. بعداً آن را در مصارف ضرورى دیگر صرف مىکند که اگر آن مصرف هم از اوّل مىبود، برایش پسانداز مىکرد. آیا آن پول خمس دارد؟
o خمس ندارد.
- اگر کسى مقدارى پول به شخصى قرض دهد و او پس از یک سال آن را برگرداند، آیا خمس به این پول تعلق مىگیرد؟
o اگر سر سال به راحتى مىتوانست وصول کند خمس دارد وگرنه جزو درآمد سال وصول است.
- کارمند دولت هستم و مقدارى پول بابت حقوق و مزایا بر عهده دولت است که باید بپردازد و به عللى از جمله عدم توانایى یا مشکلات ادارى، پس از دو سال پرداخت مىشود. آیا مبلغ مزبور جزو درآمد سال محسوب مىگردد یا بر اساس اینکه مربوط به دین گذشته است و سال بر آن گذشته، خمس دارد؟
o جزو درآمد سال وصول است.
- چکهایى که تاریخ آن قبل از وقت سال خمسى است ولى به علّتى بعد از سال از حساب صاحب چک برداشت شده و کسر مىگردد، آیا خمس به آن تعلّق مىگیرد؟
o مقدارى که براى اداى بدهى در حساب بوده، مربوط به طلب کار بوده و چک هم که در دست طلبکار است مربوط به قبل از سال خمسى است و خمس ندارد.
- اگر انسان در آخر سال، مبلغى موجودى داشته باشد، ولى قرض هم دارد و آن را براى مؤونه و خرج همان سال قرض کرده باشد، در صورت اداى قرض با این پول آیا این پول جزو خرج و مؤونه محسوب مىگردد؟
o اگر قرضش را با آن پول ادا کند، جزو مؤونه است و اگر ادا نکند باید خمس موجودى را بدهد، مگر اینکه اداى دین در سال بعد متوقّف بر ندادن این خمس باشد که در این صورت خمس ندارد و مىتواند احتیاطاً آن را نزد شخصى به عنوان اداى دین، امانت بگذارد.
- طلبکارى پس از گذشت سال خمسىاش، طلبش را وصول مىکند؛ ولى در آن سال گذشته، به همان مقدار بدهکار بوده است و پس از وصول، پول را به جاى قرضش مىدهد. آیا باید خمس آن را بپردازد؟
o اگر سر سال به راحتى متمکن از وصول آن نبوده، خمس ندارد.
- اگر پول مخمّس (خمس داده شده) قرض داده شود و مقترض (بدهکار) از منافع کسب سالش قرض را ادا کند و یا از پول غیر مخمّس پرداخت کند، آیا طلبکار بعد از وصول باید خمس آن را پرداخت کند؟ آیا اساساً لازم است در این خصوص تفحص و تحقیق شود یا نه؟
o تفحص و تحقیق لازم نیست و تا یقین به تعلق خمس به عین مالِ پس داده شده ندارد، خمس آن لازم نیست.
- آیا زیاد شدن قیمت، خمس دارد؟ و اگر از تورّم باشد چه حکمى دارد؟
o اگر در عرف به آن سود صدق مىکند، خمس دارد؛ بعد از فروش و عدم مصرف در مؤونه دیگر.
- گاهى خمس جنسى را مىدهیم و سال بعد، قیمت همان جنس زیادتر مىشود. آیا زیادتى خمس دارد؟
o اگر خود جنس تفاوتى نکرده و زیادى براى تورّم و کاهش ارزش پول باشد، زیادتى خمس ندارد و اگر زیادتى به غیر از تورّم باشد، در غیر تکمیل مورد نیاز سرمایه، خمس دارد.
- زمینى سالها پیش خریده شده و امروز قیمتش چند برابر شده و هنوز هم ساخته نشده است، آیا خمس دارد؟ و اگر خمس دارد به قیمت خرید یا قیمت روز؟
o اگر براى تکسّب خریده است، خمس دارد و به قیمت روز محاسبه مىشود.
- اگر جنسى با کوپن یا غیره خریدارى شده و الآن سر سال خمسى، قیمت آن بالا رفته، به کدام قیمت حساب مىشود؟
o اگر متعلق خمس باشد، قیمت فعلى آن حساب مىشود.
- شخصى مقدارى پول مخمّس دارد که خمس آن را سال قبل پرداخته، سال بعد مقدارى از آن را صرف کرده است. آیا مىتواند به همان مقدار از سود سال خمسى را به جاى آن بردارد و خمس بقیه سود را بدهد؟
o مانعى ندارد.
- معنى دستگردان در خمس چیست و ثمره آن چه مىباشد؟
o دستگردان این است که حاکم شرع یا وکیل او با کسى که خمس بدهکار است و توانایى دادن آن را به راحتى ندارد، مقدار خمس را اخذ و اعطا مىکند و ثمره آن این است که خمس از عین به ذمّه منتقل مىشود و بدهکار خمس بعداً آن را - هرچند به تدریج - مىدهد.
- معناى مصالحه کردن در خمس را با یک مثال روشن فرمایید که آیا مصالحه، بخشیدن مقدارى از بدهى خمسى مکلّف و پرداختکننده خمس است یا چیز دیگرى است؟
o معناى مصالحه بخشیدن نیست؛ بلکه در موردى است که مقدار خمس معلوم نیست، که حاکم شرع در این جا با شخص - مثلاً - مصالحه به نصف مىکند. (4)
پی‌نوشـــــــــــــت‌ها:
1) سایت مقام معظم رهبرى، بخش استفتائات جدید.
2) سایت آیت اللّه العظمى سیستانى، بخش استفتائات.
3) سایت آیت اللّه العظمى مکارم شیرازى، بخش استفتائات جدید.
4) سایت آیت اللّه العظمى بهجت، بخش سؤال و جوابها.